Όταν σκεφτόμαστε τις τέχνες όπως είναι ζωγραφική, τον σχεδιασμό όπως είναι η εικονογράφηση και η γραφιστική, σκεφτόμαστε πίνακες και εκθέσεις, λογότυπα πάνω σε αφίσες και προϊόντα, πελάτες και εξαντλητικές προθεσμίες, χρήματα που αλλάζουν χέρια σαν να είναι ο μοναδικός σκοπός – ειδικά αν αναφερόμαστε στη γραφιστική ως τον κλάδο με τα πιο ευδιάκριτα όρια έκφρασης.

Από την άλλη, όταν σκεφτόμαστε τον ακτιβισμό, σκεφτόμαστε πορείες, εμπνευσμένες ομιλίες, δημόσιες διαδηλώσεις. Κάπως έτσι η γραφιστική τέχνη και ο ακτιβισμός φαίνονται, σε μια πρώτη ανάγνωση, σαν να μην έχουν σχεδόν καμία σχέση μεταξύ τους. Αλλά στην πραγματικότητα, ο σχεδιαστικός ακτιβισμός είναι ένας κρίσιμος παράγοντας για την πρόοδο των κοινωνικών κινημάτων, καθώς οι γραφιστικές τέχνες είναι πιο προσιτές μιας και τις απολαμβάνουμε σε αφίσες στους δρόμους ή σε logo στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Άλλωστε, όλες οι εικαστικές τέχνες εκφράζουν εμπειρίες, κόσμους, παραδόσεις, συναισθήματα που είτε μοιραζόμαστε είτε αγνοούμε. Ποιοι καλλιτέχνες όμως, ακόμα και γραφίστες, είναι αυτοί που έχουν το προνόμιο της φωνής, της έκφρασης και της επιρροής;

Ο λόγος στις κοινότητες που βρίσκονται στο περιθώριο

Είναι γεγονός πως οι περιθωριοποιημένες κοινότητες έχουν συνεισφέρει σημαντικά στην ζωή και την τέχνη, παρά το γεγονός ότι αντιμετωπίζουν συστημικά εμπόδια και περιορισμένες ευκαιρίες. Η δουλειά τους αντικατοπτρίζει συχνά μοναδικές εμπειρίες, αμφισβητεί τις κυρίαρχες αφηγήσεις και χρησιμεύει ως ισχυρό εργαλείο αυτοέκφρασης και αντίστασης. Η υποεκπροσώπηση στην τέχνη ενισχύει τις ανισότητες και περιορίζει τις ευκαιρίες για τους περιθωριοποιημένους καλλιτέχνες και το κοινό. Η αύξηση της προβολής και της υποστήριξης μέσω ποικίλης εκπροσώπησης, χρηματοδότησης και κοινοτικών πρωτοβουλιών μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία ενός πιο περιεκτικού και δίκαιου κόσμου τέχνης.

Κάπου εδώ είναι που εμφανίζονται καλλιτέχνες που επιθυμούν με το βήμα που τους δίνεται να εκφράσουν με κάθε σεβασμό ένα μέρος της ιστορίας αυτών των κοινοτήτων που δεν καταφέρνουν πάντα να εκφραστούν από μόνες τους.

Οι περιθωριοποιημένες κοινότητες περιλαμβάνουν ομάδες που ιστορικά υποεκπροσωπούνται, καταπιέζονται ή έχουν αποκλειστεί από την κυρίαρχη κοινωνία βάσει παραγόντων όπως η φυλή (Αφροαμερικανοί), η εθνικότητα (ιθαγενείς), το φύλο (γυναίκες), ο σεξουαλικός προσανατολισμός (LGBTQ+ άτομα), η κοινωνικοοικονομική κατάσταση (χαμηλού εισοδήματος σωματικές αναπηρίες ή αναπηρίες). Αυτές οι κοινότητες αντιμετωπίζουν συχνά συστημικά εμπόδια, διακρίσεις και περιορισμένη πρόσβαση σε πόρους και ευκαιρίες, που μπορεί να επηρεάσουν την ικανότητά τους να συμμετέχουν πλήρως και να συνεισφέρουν στην κοινωνία.

Η τέχνη και η δημιουργία, αποτελούν μια καθολική γλώσσα, μια γλώσσα που βασίζεται σε εικόνες και σύμβολα, και ως εκ τούτου, φέρει τη δυνατότητα για ισχυρά μηνύματα που ασκούν επιρροή και συμβάλλουν στην ορατότητα των παραπάνω ομάδων.

Ο ακτιβισμός μέσω της τέχνης επιδιώκει να αυξήσει την ευαισθητοποίηση του κοινού για ένα θέμα, να στείλει ένα μήνυμα στους ισχυρούς και να συγκεντρώσει τους ακτιβιστές κάτω από την κοινή εικονογράφηση. Ενώ ο σχεδιασμός κοινωνικού αντίκτυπου περιλαμβάνει τη δημιουργία εργαλείων και δομών, ο ακτιβισμός μέσω της τέχνης χρησιμοποιεί εικόνες για να δημιουργήσει ένα ορατά συγκινητικό, συναισθηματικό αποτέλεσμα. Επειδή δεν προσφέρει άμεσες λύσεις, τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει μπορεί να είναι μεγαλύτερα και γενικότερα. Ο σχεδιαστικός ακτιβισμός συνήθως εμπίπτει στη γραφιστική, με τη μορφή αφισών, φυλλαδίων, λογότυπων, χρωμάτων και πολλών άλλων απεικονίσεων.

Στο σήμερα, ο ακτιβισμός μέσω της γραφιστικής και της καλλιτεχνικής έκφρασης είναι πολύ διαδεδομένος. Όχι μόνο υπάρχουν ακόμα προβλήματα προς επίλυση, αλλά και οι εικαστικοί θέλουν να είναι μέρος της λύσης. Μια έρευνα του 2022 διαπίστωσε ότι «οι σχεδιαστές αναζητούν σκοπό, όχι απλώς έναν μισθό». Από την υγειονομική περίθαλψη και την κλιματική αλλαγή έως τη φυλετική αδικία, το 97% των ελεύθερων επαγγελματιών πιστεύει ότι η δημιουργία και η εκπροσώπηση σκοπών και ομάδων μέσω της καλλιτεχνικής έκφρασης έχουν τη δύναμη να έχουν πραγματικό κοινωνικό αντίκτυπο. Και με τον ακτιβισμό της επωνυμίας σε άνοδο, το 85% πιστεύει ότι είναι σημαντικό να εργάζεται για πελάτες που μοιράζονται τις αξίες τους.

Πώς μπορούν λοιπόν οι καλλιτέχνες να αξιοποιήσουν την κληρονομιά του εικαστικού ακτιβισμού για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι κοινότητες σήμερα;

Μιλήσαμε με την Αναστασία Δαφερέρα, μια εικαστικό που με τα σχέδια και τα χρώματά της, δίνει φωνή στις γυναίκες, στη νοσταλγία και στα ζώα και συζητήσαμε για την τέχνη της και την έμπνευσή της, αλλά και για το πώς η φωνή των καλλιτεχνών μπορεί να εκφράσει όσους δεν έχουν την ευκαιρία και τον χώρο να υψώσουν φωνή και ανάστημα.

«Η δουλειά μου δεν ξεκινάει από κάποια θεωρητική πρόθεση ή κάποιο πολιτικό μήνυμα. Συνήθως ξεκινώ από μια ιδέα ή ένα κείμενο και δουλεύω με συνειρμούς, αφήνοντας την εικόνα να χτιστεί μέσα από το υποσυνείδητο. Με ενδιαφέρει να δημιουργώ εικόνες που έχουν απλότητα αλλά και δύναμη — που γεννούν μια αίσθηση οικειότητας, σαν κάτι γνώριμο, κάτι που έχεις ξαναδεί ή νιώσει. Μέσα σε κάθε εικόνα υπάρχει αναγκαστικά κάτι δικό μου. Δεν σχεδιάζω από απόσταση· οι μορφές και οι συνθέσεις προκύπτουν από προσωπικές ανάγκες, βιώματα, μνήμες και αισθήσεις. Είναι ένας τρόπος να μιλήσω για πράγματα που με αφορούν, ακόμη κι αν δεν τα κατονομάζω άμεσα – καμιά φορά χωρίς να το κάνω καν επίτηδες».

Όσον αφορά στη συμβολή της εικονογράφησης στην ένωση των φωνών των περιθωριοποιημένων, μου εξηγεί:

«Η εικονογράφηση έχει τη δύναμη να λειτουργήσει σαν μια σιωπηλή γλώσσα — να δώσει χώρο και υπόσταση σε εμπειρίες και συναισθήματα που ίσως δεν βρίσκουν εύκολα τον δρόμο προς τον λόγο. Και ίσως γι’ αυτό να μπορεί να φέρει πιο κοντά φωνές που δεν ακούγονται συχνά».

Τέλος, αναρωτώμενη πώς ξεκινά να δημιουργήσει κάτι και να εντάξει όσες φωνές στερούνται τον χώρο, μου απαντά:

«Ο τρόπος που δουλεύω είναι συχνά συνειρμικός και υποσυνείδητος. Δεν έχω πάντα μια ξεκάθαρη εικόνα για το τι θέλω να δημιουργήσω ξεκινώντας να δουλεύω πάνω σε μια ιδέα. Υπάρχει ένα κεντρικό θέμα και συναισθήματα που καλούμαι να αναπαραστήσω. Αντλώ από τα βιώματα μου και τις εμπειρίες μου».

Την ευχαριστώ πολύ και αναμένω τα έργα της σε εξώφυλλα περιοδικών-έργων τέχνης και σε αφίσες στους δρόμους της Αθήνας.

Η Αναστασία Δαφερέρα (aka Dafy) είναι εικονογράφος και σχεδιάστρια με έδρα την Αθήνα. Δραστηριοποιείται στους τομείς των εκδόσεων, της οπτικής και εταιρικής ταυτότητας, του σχεδιασμού αφίσας για θεατρικές παραστάσεις αλλά και για μουσικά project όπως εξώφυλλα δίσκων και αφίσες συναυλιών, καθώς και της χαρακτικής. Έχει δουλέψει ως σκηνογράφος σε θεατρικές παραστάσεις και ταινίες μικρού μήκους. Έχει σπουδάσει Εσωτερική Αρχιτεκτονική και Διακόσμηση και είναι αυτοδίδακτη στο κλάδο της εικονογράφησης και της γραφιστικής.

Κεντρική φωτογραφία: Εξώφυλλο του 24ου τεύχους του περιοδικού Yusra