Όταν τα όνειρα αποκαλύπτουν τον εγκέφαλο
Η διαταραχή συμπεριφοράς στον ύπνο REM (iRBD) –γνωστή και ως εκδραμάτιση ονείρων– αποτελεί μια ιδιαίτερα εντυπωσιακή αλλά και ανησυχητική κατάσταση. Κατά τη διάρκειά της, ο εγκέφαλος «ξεχνά» να απενεργοποιήσει τους μυς στη φάση των ονείρων, με αποτέλεσμα ο κοιμώμενος να φωνάζει, να κουνιέται απότομα ή να εκτελεί βίαιες κινήσεις, αναπαριστώντας στην πραγματικότητα το περιεχόμενο του ονείρου του.
Αν και η εικόνα αυτή μπορεί να προκαλεί έκπληξη ή ακόμη και χαμόγελο, η επιστήμη γνωρίζει πια ότι δεν πρόκειται για κάτι αθώο: πάνω από το 70% των ατόμων με εκδραμάτιση ονείρων θα αναπτύξουν αργότερα κάποια συνουκλεϊνοπάθεια, όπως τη νόσο Πάρκινσον, την άνοια με σωμάτια Lewy ή την πολλαπλή συστηματική ατροφία. Με απλά λόγια, τα όνειρα αυτά μπορεί να αποτελούν το πρώτο προειδοποιητικό σήμα εκφυλισμού του εγκεφάλου.
Η «ανισότητα» μεταξύ των φύλων
Η iRBD εμφανίζεται κατά κύριο λόγο στους άνδρες. Σε ορισμένες μελέτες, η αναλογία ανδρών προς γυναικών φτάνει έως και 8 προς 1, γεγονός που περιορίζει σημαντικά τη γυναικεία παρουσία στα ερευνητικά δείγματα. Αυτή η παρατήρηση όμως δημιούργησε ένα κρίσιμο ερώτημα:
Μπορεί το γυναικείο φύλο να διαθέτει φυσικούς μηχανισμούς προστασίας απέναντι στη νευροεκφύλιση;
Για να δοθεί απάντηση, πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη διεθνής μελέτη, η οποία δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο περιοδικό Nature Communications. Συμμετείχαν 888 άτομα –408 ασθενείς με επιβεβαιωμένη εκδραμάτιση ονείρων μέσω πολυυπνογραφίας και 480 υγιείς συνομήλικοι– προερχόμενοι από εννέα ερευνητικά κέντρα σε Ευρώπη, Βόρεια Αμερική και Αυστραλία.
Όλοι οι συμμετέχοντες υποβλήθηκαν σε μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου υψηλής ανάλυσης, ενώ οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν σύγχρονες τεχνικές χαρτογράφησης για να εντοπίσουν με ακρίβεια τις περιοχές με απώλεια φαιάς ουσίας. Τη μελέτη συνοψίζουν η Καθηγήτρια Θεραπευτικής – Επιδημιολογίας – Προληπτικής Ιατρικής του ΕΚΠΑ, Θεοδώρα Ψαλτοπούλου, και η Βιολόγος Αλεξάνδρα Σταυροπούλου.
Οι άνδρες παρουσιάζουν εκτεταμένη απώλεια φαιάς ουσίας
Αν και άνδρες και γυναίκες ασθενείς είχαν παρόμοια ηλικία, γνωστικά χαρακτηριστικά και συμπτωματολογία, οι άνδρες εμφάνιζαν πολύ μεγαλύτερη απώλεια εγκεφαλικού φλοιού. Η ατροφία ήταν πιο εκτεταμένη και βαθύτερη, ενώ στις υγιείς ομάδες δεν καταγράφηκαν ουσιαστικές διαφορές μεταξύ των φύλων.
Στο αριστερό ημισφαίριο, οι άνδρες παρουσίαζαν ατροφία στο 38% του φλοιού, έναντι μόλις 11% στις γυναίκες. Στο δεξί ημισφαίριο, τα ποσοστά ανέρχονταν σε 60% έναντι 17%. Μετά από στατιστική διόρθωση σφαλμάτων, σχεδόν καμία περιοχή στις γυναίκες δεν παρέμενε ατροφική (μόλις 1%), ενώ στους άνδρες το 53% των περιοχών διατηρούσε τον χαρακτηρισμό αυτό.
Οι πιο πληγείσες ζώνες αφορούσαν το αισθητικοκινητικό σύστημα και τον ινιακό λοβό, περιοχές που συνήθως προσβάλλονται και στα πρώιμα στάδια της νόσου Πάρκινσον και της άνοιας με σωμάτια Lewy. Το εύρημα αυτό ενισχύει την άποψη ότι η εκδραμάτιση ονείρων αποτελεί πρόδρομο στάδιο αυτών των νευροεκφυλιστικών διεργασιών.
Μοριακοί παράγοντες: η δύναμη των οιστρογονικών υποδοχέων
Οι ερευνητές προχώρησαν ακόμη πιο βαθιά: χρησιμοποίησαν δεδομένα γονιδιακής έκφρασης από υγιείς δότες εγκεφαλικού ιστού για να αναγνωρίσουν τις «μοριακές υπογραφές» των περιοχών που αντιστέκονται στην ατροφία.
Στις ανθεκτικές περιοχές των γυναικών, εντοπίστηκε υπερέκφραση γονιδίων που σχετίζονται με οιστρογονικούς υποδοχείς, όπως τα ESRRG και ESRRA. Οι υποδοχείς αυτοί σχετίζονται με τη μιτοχονδριακή λειτουργία και την ενεργειακή ισορροπία των νευρώνων, στοιχεία κρίσιμα για την επιβίωση των εγκεφαλικών κυττάρων απέναντι σε τοξικές πρωτεΐνες που προκαλούν νευροεκφύλιση.
Ιδιαίτερη σημασία έχει το γονίδιο ESRRG, το οποίο εκφράζεται σε πολύ υψηλά επίπεδα στον εγκέφαλο σε σχέση με άλλα όργανα, γεγονός που υποδηλώνει εξειδικευμένο ρόλο στη νευροπροστασία. Η παρουσία του στις περιοχές με μειωμένη φλοιϊκή απώλεια στις γυναίκες ενισχύει την υπόθεση ότι οι ορμονικοί και γενετικοί μηχανισμοί συμβάλλουν στην προστασία του γυναικείου εγκεφάλου.
Η όσφρηση ως πιθανό «παράθυρο» πρόγνωσης
Η μελέτη αποκάλυψε επίσης ότι στις ίδιες περιοχές υπήρχε συμμετοχή γονιδίων που σχετίζονται με τους οσφρητικούς υποδοχείς. Η μειωμένη όσφρηση είναι γνωστό πρώιμο σύμπτωμα των συνουκλεϊνοπαθειών, ενώ οι γυναίκες διαθέτουν γενικά καλύτερη οσφρητική ικανότητα. Παρότι η διαφορά δεν έφτασε στατιστικά σημαντικά επίπεδα –πιθανώς λόγω μικρότερου δείγματος– η τάση ενισχύει περαιτέρω τη θεωρία της φυσικής γυναικείας ανθεκτικότητας.
Βιολογία, κοινωνία και διάγνωση
Η μεγάλη ανισότητα στη συχνότητα μεταξύ των φύλων ίσως δεν εξηγείται αποκλειστικά βιολογικά. Οι κοινωνικοί παράγοντες φαίνεται να παίζουν επίσης ρόλο: οι εκδηλώσεις της διαταραχής μπορεί να περνούν απαρατήρητες στις γυναίκες ή να αποδίδονται σε άλλες αιτίες, ενώ η διαφορετική δυναμική του ύπνου στο οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να περιορίζει τη διάγνωση. Ωστόσο, η βιολογική προστασία που αναδεικνύεται παραμένει εντυπωσιακή και στατιστικά ισχυρή.
Νέα γνώση – νέες θεραπευτικές προοπτικές
Τα ευρήματα δείχνουν ξεκάθαρα ότι το φύλο διαμορφώνει την έκταση και την ταχύτητα της νευροεκφύλισης, ακόμη και πριν εκδηλωθούν τα πρώτα κλινικά συμπτώματα. Η γυναικεία νευροβιολογία φαίνεται να προσφέρει ένα πλεονέκτημα ακριβώς στη φάση όπου η έγκαιρη θεραπευτική παρέμβαση θα μπορούσε να αποτρέψει ή να καθυστερήσει τις μόνιμες βλάβες.
Η ενσωμάτωση του φύλου ως βιολογικής μεταβλητής στις μελλοντικές κλινικές δοκιμές είναι απαραίτητη – τόσο στην επιλογή συμμετεχόντων όσο και στην ανάλυση των αποτελεσμάτων. Η διαφοροποίηση αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν χρησιμοποιούνται απεικονιστικοί βιοδείκτες, καθώς οι φυσιολογικές τιμές και οι τροχιές ατροφίας διαφέρουν ουσιαστικά μεταξύ ανδρών και γυναικών.
Το «κλειδί» του γυναικείου εγκεφάλου
Η διαταραχή REM ύπνου φαίνεται να αποτελεί μοναδικό «παράθυρο» κατανόησης των πρώτων σταδίων της νευροεκφύλισης. Και οι γυναίκες, μέσα από τη γενετική και ορμονική τους ιδιαιτερότητα, ίσως κρατούν το κλειδί για την επιβράδυνση τέτοιων διεργασιών.
Η διερεύνηση των οιστρογονικών οδών και των σχετικών γονιδίων όπως το ESRRG ανοίγει τον δρόμο για στοχευμένες θεραπείες, σε ένα χρονικό σημείο όπου η έγκαιρη παρέμβαση μπορεί να αλλάξει ριζικά την πορεία της νόσου — πριν ακόμη εμφανιστούν τα πρώτα συμπτώματα.
