Όταν ταξιδεύω με αεροπλάνο, πάντα μου μένει στο μυαλό μια φράση από τις οδηγίες ασφαλείας: «Τοποθετήστε πρώτα τη δική σας μάσκα οξυγόνου πριν βοηθήσετε τους άλλους». Πρόκειται ουσιαστικά για μια επίσημη προτροπή να είμαστε «εγωιστές» – και είναι σοφή συμβουλή σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης στα 10.000 μέτρα και 890 χλμ/ώρα. Αν χάσουμε τις αισθήσεις μας λόγω έλλειψης οξυγόνου, δεν θα μπορέσουμε να βοηθήσουμε κανέναν.
Ωστόσο, σε έναν κόσμο που συχνά φαίνεται να ανταμείβει τον ναρκισσισμό, υπάρχει ο κίνδυνος αυτή η φράση να ενισχύσει μια ανησυχητική φιλοσοφία ζωής: ότι πρέπει πάντα να βάζουμε τον εαυτό μας πάνω απ’ όλα και ότι ο εγωισμός υπερισχύει του αλτρουισμού.
Ο κοινωνικός ψυχολόγος Geert Hofstede όρισε τον ατομικισμό ως «το βαθμό που οι άνθρωποι αισθάνονται ανεξάρτητοι, σε αντίθεση με το να είναι αλληλεξαρτώμενοι ως μέλη μεγαλύτερων συνόλων». Σε πολλές περιοχές του κόσμου, κυρίως στη Δύση, ο ατομικισμός όχι μόνο επικρατεί, αλλά και ενισχύεται διαρκώς.
Το ερώτημα είναι αν αυτό είναι καλό ή όχι. Στοιχεία από την ψυχολογία, την οικονομία και τη βιολογία – όπως οι θεωρίες των «εγωιστικών γονιδίων» και του νεοδαρβινισμού – έχουν εδραιώσει την άποψη ότι ο ανταγωνισμός σημαίνει πως οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως σκληροί ή εγωκεντρικοί, σημειώνει ο Steve Taylor, ανώτερος λέκτορας ψυχολογίας στο Leeds Beckett University.
Η πραγματική φύση του ανθρώπινου αλτρουισμού
Παρόλο που όλοι μπορούμε να είμαστε εγωιστές – καθώς ο εγκέφαλός μας πρωτίστως φροντίζει για την επιβίωσή μας – νέα έρευνα δείχνει μια πιο αισιόδοξη εικόνα, αμφισβητώντας την απαισιόδοξη ιδέα ότι πάντα βάζουμε προτεραιότητα τον εαυτό μας.
Το λεγόμενο «φαινόμενο του παρατηρητή», που διατυπώθηκε τη δεκαετία του ’60 μετά τη δολοφονία της Kitty Genovese στη Νέα Υόρκη το 1964, υποστήριζε ότι σχεδόν 40 άτομα παρακολούθησαν το περιστατικό χωρίς να βοηθήσουν. Ωστόσο, μεταγενέστερες έρευνες δείχνουν πως η συγκεκριμένη ιστορία ήταν υπερβολική: σύμφωνα με μελέτη του 2007, δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι τόσοι πολλοί ήταν παρόντες χωρίς να αντιδράσουν.
Η εθελοντική προσφορά έχει συνδεθεί με βελτιωμένη ψυχική υγεία, αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση, καθώς και με μείωση της μοναξιάς. Έρευνα του 2020 που ανέλυσε βίντεο από επιθέσεις σε Ηνωμένο Βασίλειο, Ολλανδία και Νότια Αφρική, διαπίστωσε ότι σε εννέα στις δέκα περιπτώσεις κάποιος προσπάθησε να βοηθήσει – ενώ όσο μεγαλύτερη η ομάδα τόσο αυξανόταν η πιθανότητα παρέμβασης.
Ίσως κάποιος υποστηρίξει ότι ακόμα και οι λεγόμενοι «ήρωες της στιγμής» έχουν προσωπικά κίνητρα. Όμως, έρευνα του 2014 για τους παραλήπτες του μεταλλίου Carnegie Hero Medal, έδειξε πως οι περισσότεροι θεώρησαν τις πράξεις τους ενστικτώδεις και όχι αποτέλεσμα σκέψης – δηλαδή ο αλτρουισμός τους ήταν αυτόματος.
Αλτρουισμός στην πράξη και στην εξέλιξη
«Υπάρχει ένα επιφανειακό επίπεδο όπου λειτουργούμε εγωκεντρικά, κάτι που συχνά συμβαίνει», λέει ο Taylor στο βιβλίο του DisConnected. «Αυτό όμως αφορά το ‘εγώ’ μας ή την κοινωνικά κατασκευασμένη ταυτότητα». Οι άνθρωποι έχουν επίσης την ικανότητα για αυθόρμητο αλτρουισμό.
Το 2017, κατά τη διάρκεια της τρομοκρατικής επίθεσης στη συναυλία της Ariana Grande στο Μάντσεστερ, σκοτώθηκαν 22 άνθρωποι και τραυματίστηκαν πάνω από χίλιοι. Παρά τον συνεχιζόμενο κίνδυνο, η ανεξάρτητη έκθεση Kerslake Report κατέγραψε «εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες πράξεις θάρρους και ανιδιοτέλειας». Παρόμοια περιστατικά καταγράφηκαν στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στις ΗΠΑ και το 2015 στο Παρίσι.
Υπάρχουν εξελικτικοί λόγοι για τον ανθρώπινο αλτρουισμό. Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας μας ζούσαμε σε φυλές κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, όπου η συνεργασία ήταν απαραίτητη για την επιβίωση. Ο Taylor εξηγεί πως η ανταγωνιστικότητα δεν θα ωφελούσε την επιβίωση των πρώτων ανθρώπων – αντίθετα θα την έθετε σε κίνδυνο.
Ορισμένες ανθρωπολογικές μελέτες δείχνουν ότι κοινότητες που ζουν ακόμη, όπως οι πρόγονοί μας διατηρούν ισότητα στην κατανομή των πόρων.
Γεννιόμαστε αλτρουιστές;
Έρευνες σε παιδιά αποκαλύπτουν ότι είμαστε «εκ γενετής αλτρουιστές», σύμφωνα με τη Ching-Yu Huang, διευθύντρια του Cambridge Alliance of Legal Psychology. Μελέτες έχουν δείξει ότι ακόμη και βρέφη 14-18 μηνών προσπαθούν να βοηθήσουν τους άλλους ή συνεργάζονται για έναν κοινό σκοπό – όπως όταν δίνουν αντικείμενα που δεν μπορεί κάποιος άλλος να φτάσει. Αυτό συμβαίνει ακόμη κι όταν δεν υπάρχει ανταμοιβή.
Μια ανασκόπηση του 2013 συμπέρανε ότι η φιλοκοινωνική συμπεριφορά των μικρών παιδιών καθοδηγείται από εσωτερικό ενδιαφέρον για το καλό των άλλων.
Η καλοσύνη μάς κάνει επίσης να νιώθουμε καλύτερα. Η εθελοντική εργασία έχει συνδεθεί με καλύτερη ψυχική υγεία και μειωμένη μοναξιά. Σε μελέτη του 2013 διαπιστώθηκε ότι όσοι πρόσφεραν τακτικά εθελοντική εργασία είχαν κατά 40% μικρότερο κίνδυνο εμφάνισης υπέρτασης. Ο αλτρουισμός έχει συσχετιστεί ακόμη και με μειωμένο κίνδυνο θανάτου.
«Η συσχέτιση μεταξύ ευημερίας και αλτρουισμού είναι τόσο ισχυρή που θα ήταν ανόητο να μην ζούμε αλτρουιστικά», υποστηρίζει ο Taylor.
Εγκέφαλος και πολιτισμικές διαφορές στον αλτρουισμό
Η δομή του εγκεφάλου φαίνεται πως επηρεάζει την προδιάθεση στον αλτρουισμό. Η νευροεπιστήμονας Abigail Marsh, από το Georgetown University, χρησιμοποίησε απεικονίσεις εγκεφάλου για να συγκρίνει άτομα που είχαν δωρίσει νεφρό σε αγνώστους με όσους δεν είχαν δωρίσει.
Οι δωρητές είχαν μεγαλύτερη δεξιά αμυγδαλή (περιοχή που σχετίζεται με τα συναισθήματα) και παρουσίαζαν αυξημένη δραστηριότητα όταν έβλεπαν φοβισμένες εκφράσεις προσώπου – ίσως επειδή αντιλαμβάνονται καλύτερα τα συναισθήματα των άλλων. Τα ευρήματα ήταν αντίθετα από όσα παρατηρούνται σε ψυχοπαθείς.
Η επιστήμη δείχνει ότι οι περισσότεροι διαθέτουμε τη «βάση» για ανιδιοτέλεια – συχνά μάλιστα σε αξιοθαύμαστο βαθμό. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρέπει ή μπορούμε να είμαστε πάντα ανιδιοτελείς. Οι επιλογές μας επηρεάζονται από τις περιστάσεις, τις εμπειρίες και τον πολιτισμό μας.
Παν Μέτρον άριστον: Ρεαλισμός στον αλτρουισμό
Ο Tony Milligan, ερευνητής φιλοσοφίας της ηθικής στο Kings College London, υποστηρίζει πως η πλειονότητα από εμάς είναι «ηθικά μέτριοι». Αυτό δεν πρέπει να θεωρείται απογοητευτικό: οι περισσότεροι υπερεκτιμούμε τη δική μας ηθικότητα, κάτι που μπορεί να οδηγεί σε ενοχές όταν δεν φτάνουμε τα πρότυπα εξαιρετικά ανιδιοτελών ανθρώπων όπως ο Μαντέλα ή ο Γκάντι.
«Δεν χρειάζεται να σκεφτόμαστε τι θα έκανε ο Βούδας;, αλλά τι μπορώ πραγματικά να κάνω εγώ; Είναι αυτό εντός των δυνατοτήτων μου;», λέει ο Milligan. Αυτό απαιτεί ταπεινότητα και αυτογνωσία – ώστε να λαμβάνουμε υπόψη τις ανάγκες των άλλων λαμβάνοντας υπόψη τα δικά μας όρια.
«Δεν πρόκειται για κάτι που θα επιδεικνύουμε στους άλλους», προσθέτει· «σκεφτείτε το ως μια δεξιότητα που σταδιακά καλλιεργούμε». Οι τάσεις προς τον αλτρουισμό επηρεάζονται έντονα από τις εμπειρίες και τον πολιτισμό κάθε ανθρώπου.
Cultural differences: Ατομικισμός vs συλλογικότητα
Ορισμένες χώρες, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ είναι πιο ατομικιστικές σε σύγκριση με πολλές ασιατικές χώρες όπου κυριαρχεί η συλλογικότητα. Εκεί δίνεται προτεραιότητα στο κοινό καλό έναντι του προσωπικού συμφέροντος. Αυτό επηρεάζει όχι μόνο το πόσο εγωιστικοί ή ανιδιοτελείς τείνουμε να είμαστε αλλά και το αν τέτοιες πράξεις θεωρούνται επιλογή ή καθήκον.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19, οι κάτοικοι συλλογικών κοινωνιών φορούσαν μάσκες πιο συστηματικά για προστασία των άλλων, σύμφωνα με σχετικές έρευνες. Αυτή τη διαφορά μεταξύ Ανατολής-Δύσης έχει βιώσει προσωπικά η Huang: μεγάλωσε στην Ταϊβάν (συλλογική κοινωνία), ενώ έζησε πολλά χρόνια στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο (ατομικιστικές κοινωνίες).
«Μεγάλωσα μαθαίνοντας πάντα να βάζω τους άλλους πάνω από τον εαυτό μου», λέει η Huang. «Για μια νέα γυναίκα που θέλει να αναδείξει τις δυνατότητές της αυτό θεωρείται αρνητικό στην Ταϊβάν – σε αποκαλούν ‘θηλυκή τίγρη’, εννοώντας πως είσαι επιθετική». Στην Αμερική ή στο Ηνωμένο Βασίλειο ήταν πιο αποδεκτό να θέτει προτεραιότητες υπέρ του εαυτού της· ωστόσο αρχικά δυσκολεύτηκε λόγω της ανατροφής της. Σταδιακά απέκτησε αυτοπεποίθηση: «Έμαθα ότι πρέπει κάποιες φορές να είμαι ”θηλυκή τίγρη”, ειδικά επαγγελματικά».
Η ευθύνη της συνεχούς ανιδιοτέλειας
Η Huang έχει μελετήσει δύο τύπους συμμόρφωσης: τη «δεσμευμένη συμμόρφωση» (ευχάριστη υπακοή) και τη «κατά περίπτωση συμμόρφωση» (υπακοή παρά τη θέλησή σου), συγκρίνοντας παιδιά από την Ταϊβάν, λευκές αγγλικές οικογένειες στη Βρετανία κινεζικής καταγωγής μεταναστόπουλα στη Βρετανία. Αν και όλα τα παιδιά εμφάνιζαν παρόμοια επίπεδα δεσμευμένης συμμόρφωσης, τα Ταϊβανέζικα παιδιά επέλεγαν πιο συχνά κατά περίπτωση συμμόρφωση γιατί έδιναν μεγαλύτερη προτεραιότητα στις γονικές οδηγίες έναντι των προσωπικών επιθυμιών τους.
«Σε συλλογικές κουλτούρες είμαστε πιο πιθανό να συμμορφωνόμαστε ακόμα κι αν δεν το θέλουμε», εξηγεί η Huang. Αυτό δεν σημαίνει πως υπάρχει μόνο ένας σωστός τρόπος: ενώ ο αλτρουισμός ωφελεί τόσο εμάς όσο και τους άλλους, χρειάζεται προσοχή στις προσωπικές ανάγκες καθώς επηρεαζόμαστε από εμπειρίες, πλαίσιο και πολιτισμό.
«Τα πράγματα γίνονται δύσκολα όταν η προσδοκία συνεχούς ανιδιοτέλειας κορυφώνεται», λέει χαρακτηριστικά για την Ταϊβάν. Η ευθύνη του πάντα να προτάσσουμε τους άλλους μπορεί τελικά να γίνεται δυσβάσταχτη.
Οι περισσότεροι έχουμε δυνατότητα εξαιρετικής ανιδιοτέλειας κι αυτή συμβάλλει στην επιτυχία του ανθρώπινου είδους. Όμως οι αποφάσεις μας επηρεάζονται από ποικιλία παραγόντων – πολιτισμό αλλά και τη δική μας «ηθική μετριότητα». Με άλλα λόγια: Το να βοηθάμε τους άλλους είναι σημαντικό – αλλά είναι εξίσου θεμιτό κάποιες φορές να φροντίζουμε πρώτα τον εαυτό μας.
Πηγή: BBC
