«Ahora debemos redefinir las herramientas. Stop. Redefinir al hombre. Stop. O aceptar a los chimpancés como humanos». Με αυτό το ιστορικό τηλεγράφημα, ο Λούις Λίκι απάντησε στα συγκλονιστικά ευρήματα της μαθητευόμενής του, της Τζέιν Γκούντολ. Ο Λίκι, αφιερωμένος στη μελέτη της ανθρώπινης προέλευσης στην Αφρική, είχε προσλάβει τη νεαρή Γκούντολ –χωρίς ακαδημαϊκή εκπαίδευση στη βιολογία– για να παρατηρήσει ελεύθερους χιμπαντζήδες στο Γκόμπε, στην Τανζανία. Με αυτή τη φράση συνοψίζεται η συμβολή της Γκούντολ στην ανθρωπότητα: δεν είμαστε, ούτε ήμασταν ποτέ, τόσο ξεχωριστοί όσο νομίζαμε.
Οι ανακαλύψεις της Γκούντολ, που συνόδευε με μοναστική αφοσίωση τους χιμπαντζήδες στην καθημερινότητά τους, αποδείχθηκαν επαναστατικές. Το 1960, παρατήρησε τον Greybeard να χρησιμοποιεί ένα κλαδάκι για να ψαρεύει τερμίτες – μια απλή αλλά ριζοσπαστική πράξη. Μέχρι τότε, η επιστήμη περηφανευόταν ότι μόνο ο άνθρωπος κατασκευάζει εργαλεία. Όμως, οι χιμπαντζήδες Greybeard και Goliath έκοβαν κλαδιά και αφαιρούσαν τα φύλλα τους για να δημιουργήσουν λεπτά εργαλεία και να φτάσουν την πολυπόθητη λιχουδιά μέσα από τις μικρές τρύπες του τερμιτόλακου.
Πλέον γνωρίζουμε πως οι χιμπαντζήδες όχι μόνο χρησιμοποιούν εργαλεία, αλλά και διατηρούν πολιτισμικές πρακτικές που μεταδίδονται μεταξύ τους – ακόμη και ως μόδα. Για να πιουν νερό, μπορεί να χρησιμοποιούν μπουκέτα από βρύα σαν σφουγγάρια ή φύλλα σαν ποτήρια, ανάλογα με το σημείο του ποταμού όπου βρίσκεται η ομάδα. Σε κάποιες κοινότητες, οι χιμπαντζήδες κατασκευάζουν ακόντια για να κυνηγούν μικρά πιθηκάκια, προσφέροντας στις θηλυκές μεγαλύτερη ανεξαρτησία.
Αναθεώρηση της ανθρώπινης μοναδικότητας
Σήμερα γνωρίζουμε ότι πολλά ακόμη είδη χρησιμοποιούν εργαλεία: φλώροι, δελφίνια, κοράκια και χταπόδια – ο πλανήτης είναι γεμάτος «κατασκευαστές εργαλείων». Οι ανακαλύψεις της Γκούντολ μάς ανάγκασαν να επαναπροσδιορίσουμε τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους τόσο ιδιαίτερους. Έδινε όνομα στα υποκείμενα της μελέτης της και περιέγραφε την προσωπικότητά τους: ήταν φιλόδοξοι, ντροπαλοί, βίαιοι ή στοχαστικοί – η ψυχολογία των συγγενών μας είναι τόσο πλούσια όσο και η δική μας. Οι κοινωνικοί δεσμοί τους είναι εξίσου περίπλοκοι και καθοριστικοί.
Ωστόσο, αυτή η πολυπλοκότητα είχε και σκοτεινή πλευρά που βασάνιζε τη Γκούντολ: τις φρίκες του πολέμου. Από το 1974 έως το 1978, η κοινότητα του Γκόμπε μεγάλωσε τόσο ώστε διασπάστηκε στα δύο. Οι δύο ομάδες γρήγορα μετατράπηκαν από συντρόφους σε αντιπάλους. Οι χιμπαντζήδες –ιδιαίτερα εδαφικοί– ανέπτυξαν την ιδέα του εχθρού που πρέπει να εξαφανιστεί. Από μικροεντάσεις οδηγήθηκαν σε επιθέσεις μεθοδευμένες, όπως η ενέδρα οχτώ αρσενικών για να σκοτώσουν τον Godi από το νέο νότιο κλαν.
Η Γκούντολ κατέγραψε λεπτομερώς τον αιματηρό ξυλοδαρμό σε ένα κεφάλαιο με τίτλο «Πόλεμος», καθώς αυτό ακριβώς ακολούθησε τη δολοφονία του Godi: μια διαμάχη που διήρκησε τέσσερα χρόνια μέχρι ο βόρειος όμιλος να εξοντώσει όλα τα αρσενικά του αποσχισμένου νοτίου κλαν. Η ανακάλυψη αυτή είχε σημαντικές φιλοσοφικές επιπτώσεις: αν ο χιμπαντζής είναι «λύκος για τον χιμπαντζή», ίσως πρέπει να επεκτείνουμε τις θεωρίες των Χομπς και Ρουσσώ πέρα από το ανθρώπινο είδος.
Η κληρονομιά των Trimates και ο αγώνας για τη φύση
Αυτό ήταν το μεγάλο επίτευγμα της Τζέιν Γκούντολ — μιας νεαρής γυναίκας χωρίς σπουδές στη δεκαετία του ’60: δεν υπάρχει αόρατη γραμμή ή θεϊκό όριο που μας χωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα – πόσο μάλλον από τους συγγενείς μας, τους μεγάλους πιθήκους. Ο Λίκι διαισθάνθηκε ότι θα μπορούσε να αποκαλυφθεί κάτι τέτοιο και —με αρκετή δόση πατερναλισμού— πίστευε πως οι γυναίκες θα ήταν πιο υπομονετικές παρατηρήτριες.
Έτσι έστειλε τη Γκούντολ στους χιμπαντζήδες, τη Νταϊάν Φόσι στους γορίλες της Ρουάντα και τη Μπιρουτέ Γκαλντίκας στους ουρακοτάγκους της Βόρνεο. Οι τρεις τους —οι «Trimates»— επανάστασαν στην πρωτευοντολογία με τη διαίσθηση και τη μέθοδό τους. Και οι τρεις αναγκάστηκαν τελικά να μετατραπούν σε ακτιβίστριες καθώς διαπίστωσαν ότι τα ζώα που μελετούσαν απειλούνται σοβαρά από την ανθρώπινη δραστηριότητα.
Η Φόσι δολοφονήθηκε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες εν μέσω σύγκρουσης με λαθροθήρες. Η Γκούντολ, που έφυγε από τη ζωή χθες σε ηλικία 91 ετών, αφιέρωσε την υπόλοιπη ζωή της ταξιδεύοντας αδιάκοπα για να ευαισθητοποιήσει την ανθρωπότητα — εκείνη που είχε ήδη αλλάξει για πάντα κρατώντας σημειώσεις στη μέση της ζούγκλας.
Πηγή: The Guardian
